‘Jullie hoogopgeleiden hebben geen humor’, ‘jullie hoogopgeleiden moeten altijd verbeteren’.
En nee, soms snapte ik zijn grappen niet, en ja ik verbeterde hem in zijn taalgebruik. Niet beseffend dat ik hem daarmee keihard op zijn ziel trapte. Ik heb het hier over mijn maatje Stef, voormalig marinier, opgegroeid in een harde mannenwereld, altijd onderschat. Stef en ik liepen hard samen en zijn in totaal al zo’n vijf maanden met elkaar de bergen in getrokken. Hoewel we allebei uit een hele andere wereld komen, blijven we elkaar toch steeds opzoeken en beginnen we elkaar ook steeds beter te begrijpen. Stef komt uit een ‘eenvoudig’ milieu, heeft de LTS gedaan en ging daarna het leger in. Huilen was voor ‘homo’s’ bij hem thuis en met praten schoot je niks op. Liever ‘sloegen ze zich’ onderling. Ik kom uit een ‘beter gesitueerd’ gezin met een hoogopgeleide vader die een ‘goede’ functie had. Bij ons thuis werd er aan tafel met elkaar gesproken, conflicten werden uitgesproken. Ik studeerde aan de universiteit.
Stef is een jongen (ook al is ie inmiddels 50, hij blijft een jongen) met veel energie, een selectieve interesse en een boeventronie zoals Pietje Bell. Als kind werd hij al veroordeeld. Hij was niks en zou niks worden. Zowel zijn vader als de leraren op school vertelden hem dat voortdurend. Als hij het na 10 keer uitleggen nog niet begreep, stak hij zijn vinger op en vroeg het nog een keer in plaats van zijn mond te houden en ja te knikken. Dat werd hem niet in dank afgenomen door de leraren. Het gevolg was dat hij dwars werd en meer uit de klas werd geschopt dan dat hij erin zat. Als ze uitjes hadden met school naar bedrijven ter voorbereiding op een werkend leven, werd hem gewoonweg verteld dat dit niet weggelegd was voor zijn kaliber. Hierop draaiden Stef en enkele anderen van ‘zijn kaliber’ zich om en togen af naar de kroeg. Stef legde zich neer bij het vooroordeel dat aan hem kleefde en begon te geloven dat hij inderdaad niks waard was. Stef moest altijd tegen de stroom in zwemmen, vroeg zich af waarom zijn leven zo hard moest zijn.
Met dit in het achterhoofd kijk ik terug naar mijn denigrerende gedrag hem te willen verbeteren. Waarom deed ik dat? Ik kon toch prima begrijpen wat hij zei? Het maakt toch geen flikker uit hoe je spelt wat je wil zeggen? Ik deed dit volledig onbewust, ik ben zo opgevoed, zo getraind. Maar ik besefte niet dat ik daar polarisatie mee in de hand werkte.
Stef heeft na het leger, waar hij wederom uitgeschopt werd na 7 jaar wegens moeilijk gedrag, bijna alle banen gehad die je je kunt voorstellen. Altijd van praktische aard. Hard fysiek werk, lange dagen. Hij vertelde dat hij als sloper regelmatig werd aangezien voor een stuk stront. Kwamen ze aan bij een huis van een ‘beter gesitueerde’ klant, riep moeders naar haar dochter: ‘Schat doe even de deur op slot, daar komen de asocialen’. Of als ze maanden aaneen bij iemand werkten werd ze verboden gebruik te maken van het toilet. (Waarop Stef een drol neerlegde in de achtertuin maar dat terzijde). Of ze kregen nog geen glas water aangeboden. Hij had een heel oeuvre aan dit soort verhalen.
Ik kan me voorstellen dat je hier op een gegeven moment van gaat polariseren en het over ‘jullie hoogopgeleiden’ en ‘wij het gepeupel’ gaat hebben. En daar schuilt een gevaar! Een tijdje terug las ik dit artikel in de Volkskrant. Een interview met filosoof Michael J. Sandel over zijn nieuwe boek Niet alles is te koop. Sandel luidt de noodklok als het gaat over de steeds groter wordende kloof tussen de ‘elite’ en het volk.
‘Een te grote kloof maakt het steeds moeilijker om onszelf te zien als burgers die een gemeenschappelijk leven delen. Dat brengt schade toe aan onze democratische samenlevingen.’
Michael J. Sandel
Sandel zegt dat het grootste probleem erin schuilt dat de elite zich verheven voelt boven het volk omdat ze van mening is dat ze zelf hard gewerkt heeft om die status te bereiken. Hij noemt dit de ‘tirannie van verdienste’. Wat de rijken voor het gemak even vergeten is dat hun status niet altijd door hun eigen verdienste is gekomen maar vaak een kwestie is van toeval, geluk en aanleg. Door deze tirannie van verdienste van de bovenlaag wordt de kloof tussen elite en volk steeds groter en daarmee verdwijnt de communicatie en omgang tussen beiden. Een democratie werkt niet optimaal als niet alle lagen van de bevolking elkaar tegenkomen.
‘Volgens meritocraten draait alles om gelijke kansen: als die er maar zijn, zorgt dat voor de rechtvaardigste samenleving. Maar de realiteit laat iets anders zien, stelt Sandel. Want is er werkelijk sprake van gelijke kansen als rijke ouders hun kinderen naar bijles sturen zodat ze op de beste scholen en universiteiten komen?’
Michael J. Sandel
Terug naar Stef. Stefs harde levensstrijd werd grotendeels bepaald door zijn harde opvoeding, door een vader en leraren die niet in hem geloofden. Dat zet je meteen een paar treden lager op de ladder, probeer die maar eens in te halen. Maar van tegen de stroom inzwemmen word je sterk! Toen hij uit het leger ging, werd hij professioneel duiker. Hiervoor moest hij een dure en zware opleiding volgen. De 10.000 euro sprokkelde hij allemaal in korte tijd zelf bij elkaar en hij blokte net zolang op natuur- en wiskunde (vakken waar hij voorheen nog nooit van gehoord had) tot hij het begreep. De leraren en zijn medestudenten werden gestoord van hem omdat hij steeds opnieuw bleef roepen dat hij het niet begreep. Met bijles na school lukte het hem om het onder de knie te krijgen. Hij vertelde me over een voorval waarbij de leraar iets klassikaal uitlegde dat hij steeds opnieuw niet begreep. Hetgeen hij, zoals Stef eigen is, ook hard ventileerde. Veel van zijn medestudenten moesten hierom lachen. Stef werd boos. En toen vroeg Stef één van de lachers of hij het dan even wilde uitleggen op het bord. Hierop werd de jongen in kwestie stil en zei schoorvoetend dat hij het ook niet begreep.
Hier snijden we een nieuw punt aan van de zogenaamde intellectuelen. Niet durven toegeven dat je iets niet begrijpt. In een podcast van de Rudi en Freddie show over de vaagheid van geesteswetenschappen werd de term ‘pluralistic ignorance’ (pluralistische onwetendheid) gebezigd. Even voor de goede orde, ik heb cultuurwetenschappen gestudeerd. Ook zo’n studie waarvoor je een ‘hoge tolerantie voor vaagheid’ moet hebben, dan wel ontwikkelen gedurende je studie. Deze pluralistic ignorance werd onder andere aangetoond door hoogleraar psychologie Dan O’Reilly. Hij haalde een artikel van de zogenaamde ‘postmodern generator’. Dit is een satirische website die gemaakt is met de bedoeling de geesteswetenschappen een hak te zetten. Met een klik op enter krijg je een volledig in ondoorgrondelijk jargon geschreven artikel voorgeschoteld. Het addertje onder het gras is dat het totaal nergens op slaat. Dit artikel heeft O’Reilly voorgelezen in de eerste 5 minuten van zijn college aan eerstejaars studenten. Na die 5 minuten vroeg hij aan de klas of er vragen waren over dit artikel. Hij kreeg nul respons. Iets dergelijks is ooit iemand gelukt met het publiceren van een volkomen uit zijn duim gezogen ‘wetenschappelijk’ artikel. Het werd gewoon gepubliceerd. Afijn, voor de details, luister naar de podcast.
Hopelijk mag je ervan uitgaan dat dit niet de standaard is in de wetenschap maar het toont wel aan dat het ‘intellect’ en de ‘kennis’ van de ‘hoger’ opgeleiden ook maar relatief is. Voor mij zijn deze voorbeelden erg goed om ‘ons hoogopgeleiden’ even met onze neus op de waarheid te drukken, namelijk dat wat ‘wij’ weten helemaal niet altijd de waarheid is. In veel dingen is ‘het volk’ wijzer dan ‘de elite’: genoegen nemen met weinig, waarderen wat je hebt, delen.
Voor mij is er geen hiërarchie tussen hoger en lager opgeleiden. Ik stoorde me altijd enorm als Stef weer eens sprak over ‘jullie hoogopgeleiden’ en daarmee doelde op één van mijn uitspraken. We zijn allemaal individuele mensen met ons eigen verhaal. En we kunnen allemaal van elkaar leren. Hierbij doe ik dan ook een oproep om korte metten te maken met de termen ‘hoog’ of ‘laag’ opgeleiden.
Ondanks vele ruzies en onenigheden ben ik Stef dankbaar voor mijn les in nederigheid. Ik heb me gedragen als een snob en dat vind ik verachtelijk en ik schaam me daarvoor. Dit artikel wil ik dan ook opdragen aan Stef. Noem het mijn ode aan Stef. Wat kunnen we leren van mensen als Stef: het is ok om radicaal eerlijk te zijn, het is ok om iets niet te begrijpen, het is ok om dwars te zijn. Het is ok om jezelf te zijn! Als je iets echt wilt maar iemand zegt dat je dat niet kunt, wees dan gemotiveerd om te bewijzen dat je dat wél kunt, en beter dan wie dan ooit. Stef, jij bent precies goed zoals je bent en ik hoop dat ik nog lang met je mag ruziën.
